Hanneke de Graaf is als senior onderzoeker verbonden aan Rutgers, het bekende Nederlandse expertisecentrum voor seksualiteit met een lange geschiedenis (NVSH, NISSO). Ze is projectleider van een paar grote bevolkingsonderzoeken zoals Seks onder je 25ste.
Dit is een studie die naar mijn smaak helemaal thuis hoort bij de morele paniek over seksualisering van jongeren zoals die met name tussen 2005 en 2010 voorkwam. Denk aan de Nederlandse sensatiejournalistiek over 'breezerseks' uit die jaren. En zoals altijd komt die paniek ook bij de politiek terecht die dan vraagt om een onderzoek, zogenaamd in het belang van die jongeren.
"Vanuit de samenleving en politiek worden zorgen geuit met betrekking tot deze eventuele verschuiving in seksualiteitsbeleving. Vooral wordt gevreesd dat een grotere mate van permissiviteit in seksueel gedrag en seksuele opvattingen gerelateerd is aan seksuele dwang en seksueel misbruik van minderjarigen."(1)
Wie vreest dat en waarom? En waarom wordt verwezen naar seksueel misbruik? Die angst heeft met waarden en normen te maken. Hoe dan ook: het gevolg is deze studie
"naar aard, omvang en risico’s van instrumentele vormen van tienerseks."
Ook dat doel van de studie is normatief. Het gaat om 'de risico's' en bijvoorbeeld niet om de 'positieve ervaringen'.
Instrumentele seks wordt in deze studie gedefinieerd als volgt.
"Bij deze vormen van seksueel gedrag lijken niet relatievorming en intimiteit de primaire motivatie te zijn, maar lustbeleving of materieel gewin. Seksueel gedrag dat hieronder kan vallen is seks met een onbekende, seks in ruil voor geld of iets anders, deelname aan seksfeesten of seks op Internet." [mijn nadruk]
Maar waarom zouden relatievorming en intimiteit de primaire motivatie moeten zijn? Dat is wat 'normaal' gevonden wordt. Maar misschien is dat gegeven wel een groter probleem dan instrumentele seks.
Wat 'seks' is, blijft in deze studie trouwens onhelder. De onderzoekers schakelen te gemakkelijk van 'seksueel contact' naar 'geslachtsgemeenschap'. Seks is neuken, zeg je dan. Waarmee je dus bevestigt wat veel jongeren ook vinden:
"Pijpen en aftrekken worden bijvoorbeeld vaak niet gezien als ‘seks met iemand hebben’"(16)
En dat is iets wat je niet wilt bevestigen. Dus waarover hebben we het nu? Die definiëring is een bijzonder normatieve kwestie, zo blijkt. Als je iets geen seksueel gedrag noemt, gelden de waarden en normen en regels voor seks daar dus niet voor. Maar dan is instrumentele 'seks' dus ook geen probleem op het vlak van seksualiteit, nietwaar. Lastig, hè, een goed taalgebruik.
Natuurlijk willen de onderzoekers ook de oorzaken weten van die trend richting instrumentele seks. De samenvatting zegt:
"Mogelijk zijn niet zozeer etniciteit en opleidingsniveau bepalende factoren, maar eerder sociaal economische status en (hiermee samenhangend) een problematische gezinsachtergrond." [mijn nadruk]
En verderop:
"Afkomstig zijn uit een ‘warm’ gezin, waarin ouders affectie tonen, steun bieden wanneer dit nodig is en weten waar hun kinderen zijn en wat ze doen, blijkt een ‘beschermende’ factor te zijn als het gaat om ervaringen met betaalde seks, cyberseks en losse seks."(25)
Daar hebben we het probleemgezin weer. Als dat 'warme gezin waarin ouders affectie tonen' de norm is hebben we een groeiend aantal probleemgezinnen. Het idee is ontzettend normatief. Zelfs gezinnen met twee ouders hebben het tegenwoordig vaak te druk om hun kinderen aandacht te geven. En dan heb ik het nog maar niet over het toenemend aantal scheidingen, kinderen die opgevoed worden door alleenstaande ouders, en ga zo nog maar even door. Je zou trouwens ook nog kunnen zeggen dat kinderen uit die warme gezinnen stomweg conservatiever zijn, hangen aan de bekende zekerheden, aan de bekende gedragswijzen.
De meeste jongeren hebben een voorkeur voor seks binnen een relatie, zo laat onderzoek zien. Van de andere kant is er altijd al sprake van losse 'seksuele' contacten. De studie zegt erover:
"Losse contacten, bijvoorbeeld one-night-stands of andere contacten met personen waar men geen intieme relatie mee heeft, komen veelvuldig voor. Voor 18% van de Nederlandse jongeren van 12 tot 25 jaar met ervaring met geslachtsgemeenschap, was de laatste sekspartner iemand waar men geen relatie mee had en/of een eenmalig sekscontact."
"Seks in ruil voor geld of een andere beloning en seks op seksfeesten, lijkt binnen de totale populatie jongeren bij een zeer kleine minderheid voor te komen."
"De verschuivingen zijn echter niet groot: in 1995 was de leeftijd waarop de helft van de jongeren ervaring had met geslachtsgemeenschap 17,7, in 2005 was dat 17,3. De toename van het percentage jongeren met seksuele ervaring is ook vooral terug te vinden in de oudere groep tieners (vanaf 15 jaar) en minder onder jongeren van 12 tot 14 jaar."
Met andere woorden: als het al een probleem is, is het geen nieuw of groter probleem dan voorheen. Voor bepaalde mogelijke problemen bestaan alleen maar aanwijzingen.
1/ Interactiecompetentie (hoe weerbaar en assertief men is):
"Het is de vraag of dit zo is, maar er zijn wel verschillende aanwijzingen voor het mogelijk problematische karakter van de ‘lossere’ vormen van seks. Bij losse contacten is de interactiecompetentie lager: het wordt moeilijker gevonden te praten met de partner, aan te geven wat men wel en niet wil of controle te houden en men voelt zich onzekerder (De Graaf et al., 2005)"
Dat geldt ook binnen veel vaste relaties, en niet alleen bij tieners, en komt door verschillen in persoonlijkheid, zelfvertrouwen, ervaring met seks, en ga zo maar door.
2/ Seksueel geweld / onvrijwilligheid
Harde bewijzen voor een samenhang tussen ervaring met instrumentele vormen van seks of de beleving hiervan en ervaringen met seksueel geweld zijn er niet, maar er bestaan wel verschillende aanwijzingen die een verband doen vermoeden.
"Waar voor jongeren de grens ligt tussen vrijwillige en onvrijwillige contacten is niet duidelijk."(8)
Met andere woorden: we weten het niet.
3/ Een negatieve reputatie
"Voor meisjes geldt dit sterker dan voor jongens, vanwege de nog steeds bestaande dubbele moraal dat seksueel actieve meisjes eerder als ‘slet’ worden gezien dan seksueel actieve jongens."
Dat soort oordelen wordt ook al gegeven als iemand wat vaker van relatie wisselt dan anderen. Je kunt als meisje / vrouw nauwelijks iets doen aan het giftige geklets van je leeftijdgenoten zelfs al doe je niet aan losse seks.
Nee, dit is geen geweldige studie. Te oppervlakkig. Niet kritisch genoeg. Na het lezen ervan weet iemand nauwelijks iets meer van het 'probleem', als er al een probleem is. Veel weten we simpelweg niet, omdat het niet onderzocht is.