Naomi WOLFWolfs boek leidde in 1991 nogal tot protesten, omdat ze kritiek had op het schoonheidsideaal zoals dat in de VS overal gepropageerd werd. De versie van 2002 van dit boek kijkt even terug en Wolf constateert dat er fundamenteel weinig veranderd is.
Wolf ziet wel wat vooruitgang sinds het verschijnen van de eerste druk van haar boek, bv. w.b. borstimplantaten, anorexia / bullimia, ouder worden, bescherming van consumenten tegen misleidende reclames van de 'beauty industry', en zo verder. En vrouwen hebben wat meer ruimte genomen om hun eigen keuzes te maken. Maar in grote lijnen is er nog steeds sprake van dezelfde schoonheidsmythe en bovendien komen nieuwe mythen bovendrijven. Zo is het probleem uitgebreid naar mannen die nu ook lastig gevallen worden met de schoonheidsmythe voor mannen.
Met andere woorden: het Amerikaanse schoonheidsideaal stond ook in 2002 nog steeds stevig overeind. En volgens mij is dat nog steeds zo. Dat ideaal werd en wordt — zoals Wolf terecht beweert — enorm gestuurd door commerciële belangen. De marketingafdelingen van bedrijven, de wereld van de plastische chirurgie, de voedselindustrie, de wereld van de cosmetica, de wereld van de mode, de wereld van de pornografie, en zo verder spelen er allemaal een bedenkelijke rol in.
Even een paar citaten.
"The ideal of the time — a gaunt, yet full-breasted Caucasian, not often found in nature — was assumed by the mass media, and often by magazine readers and movie watchers as well, to be eternal, transcendent."(2-3)
"The beauty myth tells a story: The quality called “beauty” objectively and universally exists. Women must want to embody it and men must want to possess women who embody it. This embodiment is an imperative for women and not for men, which situation is necessary and natural because it is biological, sexual, and evolutionary: Strong men battle for beautiful women, and beautiful women are more reproductively successful. Women’s beauty must correlate to their fertility, and since this system is based on sexual selection, it is inevitable and changeless. None of this is true. “Beauty” is a currency system like the gold standard. Like any economy, it is determined by politics, and in the modern age in the West it is the last, best belief system that keeps male dominance intact."(12)
Deze twee citaten bevatten alleen al fraaie aangrijpingspunten voor discussie.
1/ Het idee is dus dat er een vorm van uiterlijke schoonheid is — mooie vrouwen zijn blank en slank en hebben grote borsten — die universeel is. Als je er niet zo uit ziet ben je dus niet mooi / aantrekkelijk. Je hoeft niet lang na te denken om te zien hoe normatief en eenzijdig Amerikaans dit is. Met zo'n schoonheidsideaal veroordeel je pak 'm beet 90% van de vrouwen in de wereld tot lelijkheid: zwarte en andere gekleurde vrouwen kunnen het schudden, vrouwen met kleinere borsten ook, en zo verder.
2/ Het is zo'n dom standpunt dat je je afvraagt hoe mannen en media zelfs maar kunnen rechtvaardigen dat het universeel zou zijn. Nou, daar hebben ze weer andere onzin voor bedacht. Dogmatisme rondom een opvatting als het genoemde schoonheidsideaal wil altijd zekerheid, wil kunnen zeggen: het is objectief zo dat... Vaak duikt dan meteen de (evolutionaire) biologie of de evolutionaire psychologie op: het is van nature zo, het is in het belang van de evolutie en de voortplanting dat vrouwen er zo uit zien. Yeah right.
Een schoonheidsideaal, elk schoonheidsideaal, is een maatschappelijke constructie gebaseerd op waarden en normen met op de achtergrond belangen van mensen of instanties. Daar is niets natuurlijks aan. Wolf heeft helemaal gelijk om te benadrukken dat zo'n ideaal niets te maken heeft met genen en evolutie.
Van de andere kant: dat schoonheidsidealen niet objectief of universeel zijn mag dan waar zijn, maar binnen een bepaalde cultuur zijn ze desondanks van grote invloed. Als allerlei groepen en instanties en media er commercieel belang bij hebben om een bepaald schoonheidsideaal te promoten, dan leidt dat tot grote druk om je aan dat ideaal te conformeren.
3/ Met andere woorden: er is een reden waarom dat Amerikaanse schoonheidsideaal er is en het dient een doel. De centrale stelling van Wolf in dit boek is dat die schoonheidsmythe tot doel heeft om vrouwen te onderdrukken.
Dat lijkt me iets te simpel. Het gaat er allereerst om om een hoop geld te verdienen, die mythe dient een nietsontziend kapitalisme. Bovendien is deze schoonheidsmythe niet alleen een onderdrukkingsinstrument van mannen, maar ook van vrouwen. Het zijn niet alleen de vrouwen die er mee lastig gevallen worden, maar in toenemende mate ook mannen. Zoals Wolf in de editie van 2002 trouwens zelf ook aanduidt.
Zelfs in mijn jeugd was het uiterlijk van een jongen al bijzonder bepalend voor sociaal succes en zo verder. Ook jongens hadden last van bepaalde verwachtingen ten aanzien van uiterlijk: het knappe gezicht, de gespierde stoere man. En erger nog: vrouwen liepen net zo hard met die waarden over mannelijkheid weg als mannen met de waarden voor uiterlijke schoonheid bij vrouwen. En ook dat lijkt in 60 jaar niet veranderd te zijn. Misschien zijn de scherpe kantjes er van af, maar het bestaat allemaal nog steeds, er is niets wezenlijks veranderd in de verwachtingen over hoe mannen en vrouwen er uit horen te zien en zich horen te gedragen. En er bestaat nog steeds een hele industrie omheen.
Een van de dingen die ik ergerlijk vind aan dit boek is dat vrouwen voortdurend als slachtoffers worden neergezet van mannen. Ze zijn er door de jaren heen in geslaagd zich los te maken van alle mogelijke belemmerende vooroordelen en voorwaarden van de kant van mannen. Waarom dan niet waar het gaat over uiterlijk, iets wat ook nog niet eens zo fundamenteel is als kunnen studeren of kunnen werken?
Waarom slagen mannen er in vrouwen aan zichzelf te laten twijfelen door het over hun uiterlijk te hebben en een aantal waarden daarover rond te gillen? Waarom zou je mannen op dat punt ineens wel serieus nemen? Waarom zouden vrouwen die er in slagen zich op andere fronten zo goed te emanciperen zich laten aanpraten dat hun uiterlijk het belangrijkst is van alles? Waarom hebben vrouwen geen afstand genomen, waarom hebben ze al die zaken maar laten gebeuren om er achteraf over te lopen klagen, nee sterker nog: om dezelfde dogma's op mannen te gaan toepassen?
Wolf werkt allerlei voorbeelden uit waarin die slachtofferrol naar voren komt. Een daarvan is de rechtspraak in de VS over 'lookism': discriminatie op basis van uiterlijk, met name in bedrijven. Het soort rechtspraak waarbij een werkgever altijd gelijk krijgt en vrouwen kan discrimineren omdat ze te sexy of te weinig sexy, te vrouwelijk of te weinig vrouwelijk, te oud of juist te jong zijn, komt volgens Wolf veel voor in de VS. De vooroordelen van de vaak mannelijke rechters zijn ontstellend. Als gevolg van dit soort rechtspraak kunnen werkgevers van vrouwen bepaalde uiterlijke kenmerken eisen of ze juist ontslaan op grond van bepaalde uiterlijke kenmerken terwijl die eisen nooit gesteld worden aan mannen.
Ik kan me wel enigszins voorstellen dat Wolf dit verder vertaald als een samenzwering van het mannenbolwerk tegenover vrouwen waarbij het uiterlijk van die vrouwen gebruikt wordt om ze klein te houden of te krijgen. Ja, maar: waarom is er dan geen feministische beweging die de vloer aanveegt met dat soort rechtspraak en met dat soort werkgevers en hun discriminatie? Dat begrijp ik niet.
En wat betreft de beeldvorming in de vrouwenbladen waar dat Amerikaanse schoonheidsideaal aan de lopende band wordt aangeprezen:
Als de lezende vrouwen werkelijk een hekel hebben aan dat soort waarden en normen over hun uiterlijk in vrouwenbladen, waarom kopen ze die dan? Ineens heeft Wolf allemaal verontschuldigingen voor vrouwen die die bladen en de rotzooi er in voor zoete koek slikken. Dan spreek je vrouwen niet op hun kracht aan maar op hun zwakheid. Natuurlijk is het waar dat vrouwenbladen net als mannenbladen gewoon vastzitten aan een kapitalistisch systeem waarin marketing en adverteerders de dienst uitmaken. Maar dan stel je die bedrijven toch aan de kaak of zorg je toch voor een boycot of een kopersstaking? Dan koop je die bladen toch gewoon niet?
Al die voorbeelden zijn Amerikaans en in de VS hebben de bedrijven alle vrijheid omdat er geen enkele bescherming van consumenten is en dat alles heeft weer te maken met dat neoliberale kapitalisme dat daar de ideologie is. Mopper daar dan over. De rest is een gevolg van dat soort fundamentele ideologieën.
Het hoofdstuk over seks (p. 131 - 179) in The beauty myth is interessant omdat het tedere seks verdedigt tegenover de anonieme seks. Dat zie je weinig. Maar voor de rest is het weer een verhaal over onderdrukking van vrouwen door mannen. Waar, maar kunnen we er een keer over ophouden en ons voortaan gewoon niet laten onderdrukken? Dank u.
Dit boek gaat voornamelijk over de situatie in de VS, maar in veel Westerse en andere landen worden Amerikaanse waarden en normen voor uiterlijk en schoonheid en aantrekkelijkheid door de commerciële globalisering kritiekloos overgenomen. De situatie in de VS lijkt extremer dan bijvoorbeeld in Europa, maar dezelfde problemen spelen ook in Europa en andere werelddelen.
Het is daarom ook nu nog een interessant boek. Maar ik denk wel dat er ook terechte kritiek was op wat Wolf allemaal beweert in dit boek. Probleem is bijvoorbeeld dat Wolf wel erg gemakkelijk oorzaak-gevolg-relaties legt. De onderbouwing ervan is vaak zwak. Het klinkt bij tijden nogal ongeloofwaardig.
En wat ik dus ook niet begrijp is dat vrouwen door Wolf voortdurend neergezet worden als slachtoffers van mannelijke machtsverhoudingen. Alsof vrouwen geen eigen wil hebben en zich op geen enkele manier kunnen onttrekken aan die schoonheidsmythe, plastische chirurgie, diëten, anonieme seks, en wat er nog meer opduikt in dit boek. Ook dat is een wel erg gemakkelijk standpunt.