Sheila JEFFREYSDit boek van Jeffreys — ze is hoogleraar Politieke Wetenschappen aan de University of Melbourne, Australië met als opdracht politiek van seks, gender, feminisme — stimuleert tot nadenken over allerlei heikele kwesties die met uiterlijk, de schoonheidsindustrie, en het feminisme te maken hebben.
De Introduction van dit boek alleen al vormt de perfecte samenvatting ervan.
Die hele schoonheidsindustrie met zijn manipulaties van vrouwen op basis van hun uiterlijk werd in de 70-er jaren nog veroordeeld door het radicaal feminisme in de persoon van bijvoorbeeld Dworkin. Maar de invloed van die industrie is de laatste decennia alleen maar groter en schadelijker geworden.
"Today's practices require the breaking of skin, spilling of blood and rearrangement or amputation of body parts. Foreign bodies, in the form of breast implants, are placed under the flesh and next to the heart, women's labia are cut to shape, fat is liposuctioned out of the thighs and buttocks and sometimes injected into other sites such as cheeks and chins. The new cutting and piercing industry will now split women's tongues in two as well as creating holes in nipples, clitoris hood or bellybuttons, for the placement of "body art'' jewellery (Jeffreys, 2000).
These developments are much more dangerous prescriptions for women's health than the practices common in the 1960s and 1970s when the feminist critique was formed. It might be expected, then, that there would have been a sharpening of this critique and a renewed awareness of its relevance in response to this more concerted attack on the integrity of women's bodies. But this is not what happened. Instead, the feminist perspective, which caused many thousands of women to eschew beauty culture and products, came under challenge in the 1980s and 1990s." [mijn nadruk] (1)
In de 80-er en 90-er werd dat standpunt door zogenoemde liberale feministes aangevallen: waarom zou een vrouw zich niet mooi mogen maken als ze dat leuk vindt, het gaat er om dat vrouwen daar niet toe gedwongen worden en zelf de vrije keuze hebben.
Dat is de invloed van neoliberalisme en postmodernisme volgens Jeffreys. Ze wil met dit boek laten zien dat er helemaal geen sprake is van 'vrije keuze' op dat punt en dat veel van wat de schoonheidsindustrie biedt en aan vrouwen opdringt zelfs valt onder de regels van het Factsheet Harmful / Traditional Practices van de VN waaronder bijvoorbeeld vrouwenbesnijdenis valt. Waarover verderop meer.
Feminisme blijkt niet één eenduidig stelsel van ideeën, het kent verschillende benaderingen op basis van erg uiteenlopende waarden en normen.
Als mannelijke machtsstructuren grote druk uitoefenen op vrouwen — zoals radicale feministes zeggen — kun je vrouwen als slachtoffer zien: ze hadden geen vrije keuze, ze konden geen 'nee' zeggen, het werd hen aangedaan. Als je zegt — zoals liberale en postmoderne feministes doen — dat vrouwen de vrije keuze hebben om bepaald gedrag al of niet te hebben, dan kunnen vrouwen dus 'ja' of 'nee' zeggen tegen allerlei maatschappelijke verwachtingen, en kun je ze niet als slachtoffers zien.
Daar zit inderdaad een serieus probleem. Ik zelf vind dat veel feministische analyses vrouwen te veel als slachtoffers neerzetten. Er valt wel degelijk wat te kiezen, er valt een standpunt in te nemen, ook wanneer de machtsverhoudingen voor vrouwen absoluut niet gunstig zijn. Tegelijkertijd vind ik liberale feministes met hun nadruk op 'keuze' en het verzet tegen een slachtofferideologie weer eindeloos naïef, alsof er geen dwingende maatschappelijke structuren bestaan die mensen in richtingen sturen die ze niet zouden moeten willen. De waarheid ligt ongetwijfeld ergens in het midden.
Wanneer een vrouwenblad je niet bevalt, kun je er voor kiezen het niet te kopen. Maar dat maakt de bestaande vrouwenbladen nog niet beter en doet ook niets af aan de omstandigheden die maken dat typische vrouwenbladen overal te koop zijn, maar niet de kritische vrouwenbladen die je eventueel wél zou willen kopen. Daar loop je tegen kapitalisme aan, het streven om geld te verdienen, winst te maken, en dus het streven naar oplages en kijkcijfers en 'clicks'. Dat perkt je individuele keuzevrijheid enorm in.
Wat het radicale feminisme goed ziet, is dat het niveau van individuele keuze dan niet zo interessant is. Interessanter zou een totale boycot zijn, activisme om bepaalde producten als samenleving niet te willen, om regels te maken waardoor ze wettelijk verboden worden, en zo verder. Structurele hervormingen dus. Het relativisme, de angst om te moraliseren, in neoliberale en postmoderne ideeën — dat moet iedereen toch zelf weten? wie zijn wij om waarden en normen op te leggen? — helpt hier niet: er moet juist méér gemoraliseerd worden. We moeten weer durven zeggen wat goed is en wat niet, beargumenteerd op basis van normatieve rationaliteit, en op basis daarvan politieke en sociale keuzes maken die acceptabel zijn.
Absolute ideologieën en dogma's zijn gevaarlijk, maar relativistische opvattingen ook. Ze maken allebei denklui. Je kunt gewoon niet uitgaan van de pseudotolerante opvatting dat iedereen gelijk heeft en maar moet doen wat hij of zij wil doen. Als je dat economisch vertaald naar het laissez-faire van het neoliberalisme en neoconservatisme winnen de mensen met het meeste geld of de grootste bek het altijd weer. Er moet gereguleerd worden en dat kan alleen op basis van moraal en normatieve rationaliteit.
Dat moderne liberale feminisme is ook totaal niet consequent. Als je dus die dwingende mannelijke machtsstructuren ontkent en vrouwen alle mogelijke vormen van autonomie toeschrijft, hoe is het dan mogelijk dat er ineens een # Me Too - beweging ontstaat waar vrouwen naar eigen zeggen geen keuze hadden om zich tegen mannelijke machtsstructuren te verzetten en waar vrouwen weer de hele tijd als slachtoffers benoemd worden? Dan gaat het ineens weer wel over machtsverhoudingen waarvan vrouwen het slachtoffer worden. Waarom wordt dat dan op allerlei andere terreinen ontkend zoals Jeffreys die beschrijft?
Jeffreys heeft als radicaal feministe dus terechte kritiek op het liberaal feminisme, vind ik.
"These liberal feminists do not acknowledge the forces that restrict and can even eliminate women's ability to choose."(13)
Ze is bijvoorbeeld hard in haar kritiek op Wolf in met name Wolfs boek Fire with Fire. Ik snap dat wel. Wolf is inderdaad zo'n vrouw met een — naar eigen zeggen — 'gelukkig huwelijk' en een 'geweldig seksleven' en blinkt niet uit in zelfkritiek.
Andere liberale feministes als Lehrman en Etcoff verdedigen dat vrouwen met en aan hun schoonheid mogen werken om dingen gedaan te krijgen van mannen. Deze auteurs leggen meteen weer een relatie gelegd met evolutionaire theorieën. Diezelfde evolutionaire psychologie wordt ook gebruikt om traditionele mannen- en vrouwenrollen te verdedigen. We horen dan weer dat mannen of vrouwen van nature dit of dat zijn. Maar sekserollen hebben nauwelijks iets met biologie of evolutie te maken, sekserollen zijn maatschappelijke constructies die al eeuwen het belang van mannen dienen en in het nadeel werken van vrouwen. Het grijpen naar die onzinnige theorietjes van evolutionair biologen en psychologen is een teken van zwakte en van conservatief denken.
De hoofdstukken over mode en make-up en hoge hakken zullen wel niet begrepen worden. Liberale feministes zullen wel zeggen: Dat is toch niet ingrijpend? Dat is toch de vrije keuze van een vrouw? Jeffreys zegt het tegendeel: ook dat heeft te maken met het onderwerpen van vrouwen aan mannelijke maatstaven voor uiterlijk en gedrag. Je mooi maken is niet iets dat vrouwen van nature doen (daar heb je weer de biologie), maar is een cultureel ding.
"In Beauty and Misogyny I suggest that beauty practices are not about women's individual choice or a "discursive space'' for women's creative expression but, as other radical feminist theorists have argued before me, a most important aspect of women's oppression. The feminist philosopher Marilyn Frye has written incisively of what makes a theory feminist, and why it is not enough to rely on women's individual assurances that a practice is OK with them and in their interests." [mijn nadruk] (2)
Jeffreys komt met een origineel inzicht, namelijk dat veel wat de schoonheidsindustrie aanricht bij vrouwenlichamen valt onder de VN-benadering van 'harmful practices':
"In United Nations (UN) documents such as the Fact Sheet on "Harmful Traditional Practices'' (UN, 1995), harmful cultural/traditional practices are understood to be damaging to the health of women and girls, to be performed for men's benefit, to create stereotyped roles for the sexes and to be justified by tradition. This concept provides a good lens through which to examine practices that are harmful to women in the west - such as beauty practices. But western practices have not been included in the definition or understood in international feminist politics as harmful in these ways. Indeed there is a pronounced western bias in the selection of practices to fit the category such that only one western practice, violence against women, is included (Wynter et al., 2002). The implication is that western cultures do not have harmful practices such as female genital mutilation that should cause concern. I argue in Beauty and Misogyny that western beauty practices from makeup to labiaplasty do fit the criteria and should be included within UN understandings. The great usefulness of this approach is that it does not depend on notions of individual choice; it recognizes that the attitudes which underlie harmful cultural practices have coercive power and that they can and should be changed." [mijn nadruk] (3)
Dit inzicht vind ik geweldig. Inderdaad: die gedachten hierover zitten vol vooroordelen. Vrouwen in niet-westerse culturen kiezen niet voor clitoridectomie: dat wordt hun opgedrongen. Vrouwen in westerse culturen kiezen wel — uit vrije wil natuurlijk — voor schaamlippenreductie. Yeah right. Vrouwen van die niet-westerse landen waar clitoridectomie toegepast wordt zeggen zelf ook de hele tijd dat ze dat zelf willen. Maar dan zeggen westerlingen natuurlijk dat dat 'vals bewustzijn' is en dat ze dat alleen maar zeggen omdat ze onderdrukt worden door de islam of door hun mannen of familie. Bij vrouwen en meisjes uit westerse landen gaan we er zonder meer wél van uit dat ze zelf kiezen voor borstvergroting en schaamlippenreductie en dergelijke, alsof daar de druk van de omgeving niet bestaat.
In beide gevallen is er sprake van een waardensysteem dat zegt wat wenselijk en belangrijk is en hoe vrouwen zich horen te gedragen. In beide gevallen worden die ideologieën in stand gehouden door mannen die de macht hebben (in de kerken, in de religie, in de bedrijven, in de media, reclamewereld, in het onderwijs). Een voorbeeld uit eigen land:
"In her article on the practice of hymen repair surgery in the Netherlands in the twenty-first century, Sawitri Saharso argues that girls who have hymen repair surgery are, "moral agents who can choose'' (Saharso, 2003, p. 20). Feminists should, she says, respect "other women's choices, even if we do not agree with them. This in turn means that making hymen repair available is a deed of multiculturalism and good feminism'' (p. 21). The girls are "morally competent actors who do have a choice and are able to state their preferences''(2003, p. 21).(...) The concept of "choice'' that Saharso puts forward is one that is so impoverished it is hard to work out why anyone would want to call it choice at all." [mijn nadruk] (36)
Walgelijk naïef inderdaad.
Van de andere kant: toch vind ik het nogal extreem om je lippen een kleurtje geven op één lijn te zetten met borstvergroting en zo verder. Dat helpt volgens mij niemand. Je zelf versieren is één ding, de natuurlijke orde van je lichaam laten verstoren door chirurgische ingrepen en zo verder is toch echt wat anders, ook al is de basis misschien steeds: mooi gevonden willen worden.
Jefreys citeert Bartky over objectivering, bijvoorbeeld door het nafluiten van vrouwen.
"Bartky explains how this works: the wolf whistle sexually objectifies a woman from without with the result that, "The body which only a moment before I inhabited with such ease now floods my consciousness. I have been made into an object'' (Bartky, 1990, p. 27). She explains that it is not sufficient for a man simply to look at the woman secretly, he must make her aware of his looking with the whistle. She must, "be made to know that I am a 'nice piece of ass': I must be made to see myself as they see me'' (p. 27)."(8)
Even afgezien van dat stomme nafluiten ... Waarom mogen mannen alleen maar stiekem naar vrouwen kijken? Ik vermoed omdat een vrouw anders zou merken dat ze bekeken wordt en dan kan ze zichzelf alleen al daardoor geobjectiveerd voelen. Maar mensen bekijken elkaar nu eenmaal, vrouwen bekijken mannen ook. Het hoeft niet opdringerig, het hoeft niet geil, het hoeft niet al te opvallend, maar het hoeft toch zeker ook niet stiekem? Wanneer mensen elkaar niet meer mogen bekijken wordt het onmogelijk om nog samen te leven.
Het gaat hier dus ook niet om mannen of vrouwen, het gaat om waarden en normen. Ik objectiveer als man een vrouw / als vrouw een man als ik haar/hem alleen maar bekijk en belangrijk vind op uiterlijke kenmerken (heeft ze grote tieten, is hij gespierd) en vanuit een seksueel motief. Ik vind alleen het lichaam belangrijk, verder niets, niet de uitstraling, niet de persoonlijkheid, niet de talenten en vaardigheden en deskundigheden en kennis.
Het is trouwens niet meer zo simpel als vroeger. Wat dan met vrouwen die dat nafluiten en opdringerig bekijken hebben overgenomen? En wat met vrouwen die er helemaal geen last van hebben dat ze nagefloten worden of bekeken worden? Dat kan ook een groot zelfvertrouwen betekenen, lekker in je lijf zitten, geen moeite hebben met ook als seksueel gezien te worden, geen problemen hebben met je aantrekkelijkheid — zolang dat tenminste anoniem op afstand is, zoals het nu eenmaal zo vaak is. Je wordt toch ook geobjectiveerd omdat je jezelf tot een ding maakt.
Ook Jeffreys slaat wel eens door in haar standpunten en formuleringen. Zie het voorbeeld over seksualisering in de modewereld en marketing.
"The closer and closer integration of porn and fashion photography in relation to adult women does not seem to have attracted much outrage. Adult women, it seems, are fair game for sexual exploitation. But children are seen as innocent and to be protected, so the move in fashion towards kiddy porn has caused serious outbursts of negative criticism. The US Media Awareness Network documents the journey into pornography of the bisexual designer Calvin Klein (Media Awareness Network, 2002). Klein gained notoriety and sales in 1980 when he used the 15-year-old Brooke Shields as a model and had her saying things such as, "Nothing comes between me and my Calvins''. He contributed significantly in that decade to the overt sexualization of fashion advertising. In the 1990s he went much further. In a 1995 campaign he used pubescent models in provocative poses."(...) The outrage that was voiced at the kiddy porn campaign has not discouraged designers from using sexualized child images for their shock value."(72-73)
Over die seksualisering van kinderen in de advertentiecampagnes van bijvoorbeeld Calvin Klein slaat ze wat door: om nu over kinderporno te spreken gaat me wat ver. Het is commerciële exploitatie, het is typische eenzijdige beeldvorming, het is seksualisering. Maar het is geen kinderporno, dan rek je het begrip wel heel erg op.
Ik vind dit boek van Jeffreys erg goed en inspirerend. Met haar slotconclusies kan ik het erg eens zijn.
"The profitability of these practices to the cosmetics, sex, fashion, advertising and medical industries creates a major obstacle to women's ability to resist and eliminate them. There is so much money in these industries based on commercializing harmful cultural practices that they constitute a massive political force that requires the continuance of women's pain."(172)
"For a culture of resistance to be created women need not only to recognize the harm to their health and status that beauty practices create, but to be prepared to abandon them. There are good reasons why even some feminists seek to justify beauty practices or downplay their significance. They may have, like most women, routinely watched what they ate, removed hair from their bodies and faces, worn "feminine'' clothing as if it were natural, applied lipstick, for 30 or more years. The simple familiarity of beauty "rituals'' might make them hard to identify as causes for concern, despite the physical and mental distress that they occasion, and the more and more serious forms that these practices are taking as botox takes over from anti-ageing cream, liposuction from panty girdles, and Brazilian waxing is added to the shaving of armpits and legs."(174)