Het gaat hier niet over woorden als 'elektron' of 'geluidssterkte' zoals in de natuurwetenschap. Vaagheid en dubbelzinnigheid maken het lastig te begrijpen wat we met begrippen als 'waarde' en 'waarden' en 'waarderen' bedoelen. Een simpele definitie is niet zo gemakkelijk te geven.
Van de andere kant wijzen de omschrijvingen die allerlei auteurs gebruiken toch steeds in dezelfde richting en bestaat er best eensgezindheid over deze begrippen.
De historische ontwikkeling van deze begrippen begint pas in de eerste helft van de vorige eeuw, dus echt oud zijn ze nog niet. In het begin is er alleen het enkelvoudige begrip 'waarde'. Het speelt een rol binnen de zogenaamde 'politieke economie' van Ricardo en Smith van het begin van de vorige eeuw en vindt ook zijn plaats binnen de latere economische theorieën van Marx en Engels. Het begrip heeft daar dus een economische betekenis, zoals dat ook nu nog tot uitdrukking komt in
Hier betekent het begrip 'waarderen' niet meer dan 'het vaststellen of schatten van de economische waarde'.
In de tweede helft van de 19e eeuw krijgt het begrip 'waarde' een bredere betekenis onder invloed van filosofen als Lotze, Ritschl, en Nietzsche. De begrippen 'waarde' en het vanaf nu ook gebruikte meervoud ervan 'waarden' krijgen een betekenis die te maken heeft met wat hoort te zijn in tegenstelling tot wat is of zal zijn waarmee allerlei wetenschappen zich bezig houden. De wereld van de waarden wordt gescheiden van de wereld van de feiten.
Het enkelvoudige begrip 'waarde' verwijst vanaf dat moment naar datgene wat wenselijk, goed, belangrijk is. Het is niet meer vreemd om te zeggen:
Ook het begrip 'waarderen' gaat meer betekenen. Met Dewey kunnen we onderscheiden tussen een meer alledaagse betekenis en een meer filosofische betekenis. De alledaagse betekenis is: op prijs stellen, leuk vinden, graag hebben. Deze betekenis heeft altijd een positieve gevoelswaarde (!). De filosofische betekenis is: waarde toekennen, oordelen vellen met op de achtergrond waarden voor wat al of niet goed, al of niet wenselijk is na reflectie en vergelijking. 'Waarderen' in die filosofische betekenis kan positief én negatief verlopen: men kan een bepaalde zaak of handeling positief of negatief waarderen al naar gelang die zaak of handeling als wenselijk of onwenselijk beoordeeld wordt.
Onder filosofen ontstond daarna al gauw het besef dat allerlei zaken als wenselijk of onwenselijk konden worden neergezet en dat mensen het niet gemakkelijk eens werden op dat vlak.
Voorbeelden van waarden die in het samenleven van mensen een rol kunnen spelen zijn: deugdzaamheid, rechtvaardigheid, schoonheid, waarheid, heelheid, harmonie, evenwicht, solidariteit, naastenliefde, moed, vlijt, doorzettingsvermogen, efficiëntie, eerbied (voor het leven, voor ouderen), respect, verantwoordelijkheidsgevoel, zelfstandigheid, groepsbesef, onderdanigheid, nederigheid, assertiviteit, eerlijkheid, vriendschap, liefde, zorgzaamheid, openheid, echtheid, beleefdheid, opofferingsgezindheid, vaderlandsliefde, geweldloosheid, vrijheid, gelijkheid, gezondheid, genot, en ga zo maar door.
Al die waarden geven iets weer van wat door mensen nagestreefd zou moeten worden. Ze staan voor zaken waarvan (alle, sommige) mensen vinden dat ze goed en wenselijk zijn voor (alle, sommige) mensen.
Ik heb die opsomming van waarden zo lang gemaakt om een paar problemen zichtbaar te maken. In de eerste plaats duikt namelijk de vraag op of er geen ordening van al die waarden mogelijk is. Bovendien speelt daarbij ook de vraag of niet veel van die waarden op een of andere manier zo samenhangen dat ze terug te voeren zijn op meer fundamentele waarden. In de tweede plaats zal waarschijnlijk opvallen dat bepaalde waarden elkaar lijken uit te sluiten. En in de derde plaats zal een lezer zich waarschijnlijk niet zo herkennen in de ene waarde en zich veel meer direct thuis voelen bij een andere.